ستایش: به نام خداوند جان و خرد
درس اول : آفرینش همه تنبیه خداوند دل است.
به نام خداوند جان و خرد
بیت ۱: به نام خداوند جان و خرد
کزین برتر اندیشه برنگذرد
واژه‌های مهم: خرد: عقل /اندیشه: فکر
معنی بیت: کتابم (کارم را) را با نام خالق و آفریننده جان و عقل شروع می‌کنم که فکر و اندیشه آدمی به چیزی برتر و بالاتر از این نمی‌رسد.
بیت ۲: خداوند نام و خداوند جای
خداوند روزی‌ده رهنمای
واژه‌های مهم: خداوند: صاحب، دارنده/نام: اشاره به تعدد اسماء الهی است/ جای: جهان، جهان مادی، گیتی/روزی دهنده: کسی که روزی می‌دهد، یکی از صفات خدا، این واژه مترادف رزاق است.
دانش ادبی: تکرار واژه خداوند
معنی بیت: خداوندی که صاحب نام‌ها و صفات متعدد و آفریننده جا و مکان ( کل جهان هستی) است و خدایی که به مخلوقات روزی می‌بخشد و آنها را راهنمایی می‌کند.
بیت ۳: خداوند کیوان و گردان سپهر
فروزنده ماه و ناهید و مهر
واژه‌های مهم: کیوان: ستاره‌ی زحل/گردان سپهر: آسمان گردنده/سپهر: آسمان، آسمان پرستاره/فروزنده: افروزنده، روشن‌کننده/ناهید: یکی از ستاره‌های منظومه شمسی، نام دیگر ناهید، زهره است/مهر: خورشید
دانش ادبی: مراعات نظیر: کیوان، سپهر، ماه، ناهید، مهر
معنی بیت: خداوند متعال افلاک هفتگانه و آسمان در حال حرکت را آفریده است و اوست که به خورشید و ماه و ستارگان نور و روشنایی بخشیده است.
بیت ۴: به بینندگان آفریننده را
نبینی، مرنجان دو بیننده را
واژه‌های مهم: مرنجان: آزار مده، رنج مده/ بیننده: در این بیت، یعنی چشم
دانش ادبی: تلمیح: به اعتقاد شیعیان نمی‌توان خدا را به چشم سر و وجود مادی درک کرد و دید (لاتُدرکُهُ الابصارُ و هو یُدرکُ الابصارَ)
معنی بیت: با دو چشم ظاهری خود نمی توانی آفریننده را نمی‌بینی پس چشمان خودت را آزار نده زیرا فقط با چشم دل می‌توان خدا را دید و وجود او را درک کرد.
بیت ۵: نیابد بدو نیز، اندیشه راه
که او برتر از نام و از جایگاه
واژه‌های مهم: جایگاه: مکان، مقام
معنی بیت: فکر و اندیشه آدمی نمی‌تواند آن‌گونه که شایسته‌ی خداوند است او را بشناسد چون ذات پروردگار فراتر از محدودۀ نام‌ها و مکان‌ها است.
بیت ۶: ستودن نداند کس او را چو هست
میان بندگی را ببایدت بست
واژه‌های مهم: ستودن: ستایش کردن/ نداند: نمی‌تواند، دانستن، در این بیت به معنی توانستن است/ چو: بدین‌سان‌که، آن‌چنان‌که/میان بستن: کنایه از آماده شدن برای انجام کاری است/میان: کمر
دانش ادبی: میان بندگی را بستن کنایه از آمادۀ بندگی بودن
معنی بیت: هیچ‌کس نمی‌تواند خداوند را آن‌گونه که شایسته اوست ستایش کند پس باید کمر بندگی و اطاعت از او را بست و در این راه تلاش کرد.
بیت ۷: توانا بود هر که دانا بود
ز دانش دل پیر برنا بود
واژه‌های مهم: برنا: جوان
معنی بیت: هرکسی که دانا باشد بر هر کاری تواناست از دانش، علم و آگاهی حتی دل انسان پیر هم جوان می‌شود.
فردوسی: فردوسي(متولد سال ۳۲۹ه.ق) در روستاي باژ، واقع در منطقه‌ی توس خراسان به دنيا آمد. از نجيب زادگان و دهقانان توس بود. او مردي شیعه‌مذهب بود و دل‌بستگی‌اش به ميراث قومي و فرهنگي ايران كهن مانع از ارادت خالصانه‌ی او به خاندان پيامبر (ص) نشد. فردوسي ۲۵ يا ۳۰ سال براي سرودن شاهنامه رنج كشيد و درحالی‌که نزديك به ۸۰ سال داشت، به سال ۴۱۱ ه. ق درگذشت و در توس به خاك سپرده شد. فردوسي در پاسداشت زبان فارسي، نقش بسيار برجسته‌ای دارد. فردوسی از بزرگ‌ترین شاعران ایران و یکی از حماسه‌سرایان بزرگ جهان است. شاهنامه اثر مهم فردوسی جزو شاهکارهای ادبی فارسی به شمار می‌آید. شاهنامه شامل سه دوره‌ی اساطیری، پهلوانی و تاریخی ایران است.
آفرینش همه تنبیه خداوند دل است.
بیت ۱: بامدادی که تفاوت نکند لیل و نهار
خوش بُوَد دامن صحرا و تماشای بهار
واژه‌های مهم: بامداد: صبح زود/ لیل و نهار: شب و روز/ بود: باشد/ صحرا: دشت/ تفاوت نکند لیل و نهار: یعنی شب و روز برابر است(فصل بهار)(گزیده قصاید سعدی، دکتر جعفر شعار)
دانش زبانی: خوش: مسند/ دامن صحرا: نهاد/ نکند: مضارع اخباری (نمی‌کند(
دانش ادبی: تضاد: لیل و نهار/ مراعات نظیر: بامداد، لیل، نهار / جناس: نهار ، بهار
معنی بیت: در صبح زود اول بهار که طول شب و روز یکسان است، رفتن به دشت و تماشا کردن بهار زیباست.
بیت ۲: آفرینش همه تنبیه خداوند دل است
دل، ندارد که ندارد به خداوند اقرار
واژه‌های مهم: تنبیه: آگاه کردن/ خداوند دل: صاحب دل، عارف/ اقرار: اعتراف
دانش زبانی: آفرینش: نهاد/ دل در مصراع نخست: مضاف‌الیه و در مصراع دوم: مفعول
قلمرو ادبی: تکرار: خداوند
معنی بیت: آفرینش و آفریده‌های آن مایۀ بیداری انسانِ آگاه است و کسی که به وجود خداوند اعتراف نکند، ذوق و احساسی ندارد.
بیت ۳: این‌همه نقش عجب بر در و دیوار وجود
هرکه فکرت نکند نقش بوَد بر دیوار
واژه‌های مهم: عجب: عجیب و شگفت/ فکرت: فکر و اندیشه
دانش ادبی: تکرار: نقش، دیوار/ تناسب: در، دیوار/ جناس: در، بر/ نقش بر دیوار بودن: کنایه از نداشتن احساس
معنی بیت: این همه نقش‌ها و پدیده‌های عجیب که در جهان هستی وجود دارند، هرکس به آفرینندۀ این‌ها فکر نکند، مانند عکسی بر روی دیوار، بی جان و بدون درک و احساس است.
بیت ۴: کوه و دریا و درختان همه در تسبیح‌اند
نه همه مستمعی فهم کند این اسرار
واژه‌های مهم: تسبیح: خدا را به پاکی یاد کردن/ مستمع: شنونده/ اسرار: ج سِر، رازها
دانش زبانی: (نه + فعل مثبت= فعل منفی) نه کند: نمی‌کند/ مستمع: نهاد/ اسرار: مفعول
دانش ادبی: تلمیح به آیه ۴۴ سوره اسراء «و اِن مِن شیء اِلّا یُسبِّحُ بحَمدِه»(هيچ موجودى نيست، جز آنكه تسبيح و حمد او مى‌گويد)/ مراعات نظیر: کوه، دریا، درختان/تشخیص: در مصراع نخست(کوه و دریا و درختان همگی ذکر می‌گویند.)
معنی بیت: کوه و دریا و درختان خدا را به پاکی یاد می‌کنند، ولی هر شنونده‌ای این رازها را نمی‌فهمد.
بیت ۵: خبرت هست که مرغان سحر می‌گویند:
آخر ای خفته سر از خواب جهالت بردار؟
واژه‌های مهم: مرغ سحر: بلبل/ خفته: خوابیده/ جهالت: نادانی
دانش زبانی: مرغان سحر: ترکیب وصفی/ «ت» در خبرت: نهاد/ جهالت: مضاف‌الیه
دانش ادبی: تشخیص در مصراع اول/ تشبیه: خواب جهالت/ واج‌آرایی حرف «س»/ جناس: سر، سحر
معنی بیت: خبرداری پرندگانی که در سحرگاهان آواز سر می دهند می‌گویند ای انسان بی‌خبر و نادان از خواب غفلت بیدار شو؟
بیت ۶: تا کی آخر چو بنفشه سر غفلت در پیش
حیف باشد که تو در خوابی و نرگس بیدار
واژه‌های مهم: چو: چون،مانند/ بنفشه: نام گل/ غفلت: بی‌خبری/ حیف: افسوس
دانش زبانی: چو: حرف‌اضافه/ بنفشه: متمم/ این بیت دارای چهار جمله است.
دانش ادبی: تناسب: بنفشه، نرگس/ کنایه: سر غفلت در پیش داشتن: غافل بودن، بی‌خبری/ تضاد: خواب، بیدار/ تشخیص: سر غفلت در پیش داشتنِ بنفشه و بیدار بودن نرگس/ گل بنفشه نماد بی خبری و غفلت است و گل نرگس نماد بیداری و آگاهی
معنی بیت: تا کی مانند بنفشه در غفلت و ناآگاهی به سر می‌بری؟ حیف است که تو در خواب باشی و نرگس بیدار باشد.
بیت ۷: که تواند که دهد میوۀ الوان از چوب
یا که داند که برآرد گل صدبرگ از خار
واژه‌های مهم: الوان: ج لون، رنگ‌ها/ چوب: درخت/ داند: می‌تواند
دانش زبانی: تواند: مضارع اخباری (می‌تواند)/ میوۀ الوان: ترکیب وصفی
دانش ادبی: تضاد: گل، خار/ تناسب: میوه، گل، خار/ پرسش انکاری: هر دو مصراع/ تکرار:که
معنی بیت: هیچ کس جز خداوند نمی‌تواند از چوب خشکِ درخت، میوه‌های رنگارنگ برویاند؟ و کسی جز خدا نمی تواند از خار، گل‌های زیبا را پدید آورد؟
بیت ۸: عقل حیران شود از خوشۀ زرین عنب
فهم عاجز شود از حقۀ یاقوت انار
واژه‌های مهم: حیران: حیرت‌زده/ زرین: طلایی/ عنب: انگور/ عاجز: ناتوان/ حقّه: جعبۀ نگهداری جواهر
دانش ادبی: حقّه‌ی یاقوت انار: اضافه تشبیهی (انار به کیسه‌ای پر از یاقوت تشبیه شده است.)/ تناسب: عنب، انار/ تشخیص: حیران شدن عقل و عاجز شدن فهم
معنی بیت: عقل انسان از دیدن خوشۀ طلایی انگور، حیرت‌زده و متعجب می شود. فهم و درک آدمی از شناخت زیبایی و چگونگیِ در کنار هم قرار گرفتن دانه های انار، ناتوان می‌گردد.
بیت ۹: پاک و بی‌عیب خدایی که به تقدیر عزیز
ماه و خورشید مسخّر کند و لیل و نهار
واژ‌های مهم: تقدیر: فرمان خدا، سرنوشت/ عزیز: ارجمند، گرامی/ مسخر: رام شده، مطیع
دانش ادبی: تلمیح به آیه ۳۳ سوره ابراهیم: «و سخّر لکم الشّمس و القمر»/ تناسب: ماه، خورشید/ تضاد: لیل، نهار
معنی بیت: خداوند پاک و بی‌عیبی که با فرمان استوارش، ماه و خورشید و شب و روز را رام و مطیع خود کرده است.
بیت ۱۰: تا قیامت سخن اندر کرَم و رحمت او
همه گویند و یکی گفته نیاید ز هزار
واژه‌های مهم: قیامت: رستاخیز/ اندر: در/ کرم: بخشش/ گفته نیاید: گفته نمی‌شود/ ز: از
دانش زبانی: اندر: حرف‌اضافه/ کرم: متمم/ یکی: نهاد
دانش ادبی: تناسب و تضاد: یک، هزار
معنی بیت: تا هنگام قیامت همه ی مردم دربارۀ بخشش و رحمت خداوند سخن می‌گویند، ولی همه ی این‌ها به اندازۀ شکرگزاریِ یکی از هزاران رحمت او نمی‌شود.
بیت ۱۱: نعمتت بارخدایا ز عدد بیرون است
شکر اِنعام تو هرگز نکند شکرگزار
واژه‌های مهم: بار خدایا: ای خدای بزرگ/ عدد: شمار/ اِنعام: بخشش، نعمت دادن
دانش ادبی: کنایه: از عدد بیرون بودن: بی‌شمار بودن/ تلمیح به آیه ۱۸ سوره نحل: «و اِن تَعدّوا نعمتَ الله لا تحصوها»(اگر بخواهید نعمت‌های خدا را شمارش کنید، هرگز نمی توانید همۀ آنها را به شمار بیاورید.)
معنی بیت: ای خدای بزرگ، نعمت‌های تو غیر قابل شمارش است و انسان شکرگزار هرگز نمی‌تواند شکر همۀ نعمت‌های تو را به‌جای آورد.
بیت ۱۲: سعدیا راست روان گوی سعادت بردند
راستی کن که به منزل نرسد کج‌رفتار
واژه‌های مهم: گوی: توپ کوچک/ گوی بردن: برنده شدن/ راست‌رو: درستکار/ کج‌رفتار: گمراه
دانش زبانی: این بیت دارای چهار جمله است/ نرسد: مضارع اخباری (نمی‌رسد)
دانش ادبی: کنایه:گوی بردن: برنده شدن/ تشبیه: گوی سعادت/ واج‌آرایی س/ تضاد: راست‌رو، کج‌رفتار/این بیت، بیت تخلص است.
معنی بیت: ای سعدی، انسان‌های راست‌کردار به خوشبختی رسیدند، تو نیز راستی پیشه کن؛ زیرا انسان کج‌رفتار به مقصد نمی‌رسد.
قالب شعر: قصیده
اصل این قصیده در کلیات سعدی، ۴۳ بیت است.
واژه‌های قافیه: نهار، بهار، اقرار، دیوار، اسرار، بردار، بیدار، خار، انار، نهار، هزار، شکرگزار، کج‌رفتار
ردیف: ندارد
دانش ادبی
پیش از این با تفاوت زبان و ادبیات آشنا شدیم و دانستیم که هرگاه بخواهیم منظور خود را زیباتر و دلنشین‌تر بیان کنیم، از ادبیات بهره می‌گیریم. به همین دلیل است که ادبیات را زبان هنری یا زبان برتر می‌نامند. شعر، جلوه ای از زبان ادبی است. در درسی که خواندیم، شاعر از برخی آرایه‌ها برای ایجاد زیبایی و جذابیت در زبان هنری، استفاده کرده است. مانند:
تشبیه:
عقل، حیران شود از خوشه زرین عنب
فهم عاجز شود از حقه یاقوت انار
جان بخشی و مراعات نظیر:
کوه و دریا و درختان، همه در تسبیح اند
نه همه مستمعی، فهم کنند این اسرار
واژه شناسی
گاهی تغییر در یک واج (صدا)، موجب تغییر معنای یک واژه می‌شود. به عنوان نمونه، واژۀ «اِنعام» به معنی بخشش و واژۀ «اَنعام» به معنی چهارپایان است.
خودارزیابی
- چند نمونه از جلوه‌های زيبايي آفرينش و نعمت‌های خدا را در درس، بيابيد و بيان كنيد.
میوه های رنگارنگ، گل صد برگ، خوشۀ زرین عنب، حقۀ یاقوت انار، فصل بهار - مفهوم آیه ۴۴ سوره اِسراء «آسمان‌های هفتگانه و زمین و هر موجودی که در آن‌هاست او را می‌ستایند» با كدام بيت درس، تناسب دارد؟
بیت چهارم: کوه و دریا و درختان، همه در تسبیح‌اند/نه همه مستمعی، فهم کنند این اسرار - پیام بیت پایانی شعر را توضیح دهید.
صادق و راستگو باشید که نتیجۀ صداقت، خوشبختی و سعادت است. راستگویی و کردار راست باعث خوشبختی و آرامش انسان می شود و دروغ گفتن باعث شکست و ناکامی می شود.
نوشتن
- مترادف واژه‌های زیر را از متن درس بیابید و بنویسید.
شگفت(عجب)، آگاهی(تنبیه)، ستایش خداوند(تسبیح)، شنونده(مستمع)، نادانی(جهالت)، انگور(عنب)، رام(مسخر)، روز(نهار)، مقصد(منزل)، خوشبختی(سعادت) - در بیت های زیر از کدام عناصر زیبایی سخن، استفاده شده است؟
– خبرت هست که مرغان سحر می‌گویند:
آخر ای خفته، سر از خواب جهالت بردار؟
مراعات نظیر: سحر، خفته، خواب/ اضافه تشبیهی: خواب جهالت/ تشخیص: مرغان سحر می‌گویند.
– تا کی آخر چو بنفشه سر غفلت در پیش؟
حیف باشد که تو در خوابی و نرگس، بیدار
تشبیه: انسان به بنفشه/ مراعات نظیر و تضاد: بنفشه و نرگس(گل بنفشه نماد بی‌خبری و غفلت، گل نرگس نماد بیداری و آگاهی است) - بیت دوم درس را در یک بند توضیح دهید.
آفرینش همه تنبیه خداوند دل است
دل، ندارد که ندارد به خداوند اقرار
تمام پدیده‌های آفرینش با نظم و فلسفۀ خاصی آفریده شده‌اند. این آفریده‌ها برای آگاه کردن انسان‌های عارف و عاقل است. انسان‌های عاقل با دیدن زیبایی‌های طبیعت و آفریده‌های خدا به وجود خالق بی همتا پی می‌برند یعنی آفریده های خداوند باعث آگاهی می‌شود، اگر کسی وجود خدا را انکار کند و به خدا ایمان نیاورد، احساس و درکی ندارد.
حکایت: سفر
روزی پیر(مرشد، راهنما) ما، با جمعی از همراهان به درِ آسیابی رسید. افسارِ اسب کشید و ساعتی درنگ کرد: پس به همراهان گفت: «می‌دانید که این آسیاب چه می‌گوید؟ می‌گوید: معرفت این است که من در آنم. گِردِ خویش می‌گردم و پیوسته در خود سفر می‌کنم، تا هر چه نباید، از خود دور گردانم»
اسرارالتوحید، محمّد بن منوّر
واژه‌های مهم: افسار: لگام، دهنه/ درنگ کردن: ایستادن، مکث کردن/ گِرد: پیرامون
دانش ادبی: کنایه (لگام اسب کشید: ایستاد و راه را ادامه نداد)/ گِرد خویش می‌گردم: توجه برای تربیت نفس/ تشخیص (آسیاب چه می‌گوید)
دانش فکری: معرفت آن است که من در آنم: خداشناسی آن است که من به آن مشغولم/ هرچه نباید: هرچه شایسته نیست.
اسرارالتوحید في مقامات الشيخ ابوسعيد: كتابي است در احوال شيخ ابوسعيد ابي الخير كه محمّد بن منوّر (يكي از نوادگان وي) آن را نگاشته است.
