تلمیح
(در درس دهم فارسی پایه نهم با این مبحث آشنا می شوید)
گاهی شاعر یا نویسنده برای زیباتر ساختن کلام و تاثیرگذاری بیشتر آن، از آیات، روایات، احادیث، شعر، داستان ها، رویدادهای مهم تاریخی و … استفاده می کند.
در تلمیح شاعر اصل آن داستان ، حدیث و … را نمی آورد بلکه اشاره ای به آن می کند. حالا اگر خواننده اهل و آشنا به آن موضوع باشد به راحتی متوجه آن می شود و اگر ناآشنا باشد، مجبور به تکاپو و تلاش برای فهمیدن و درک آن می شود. همۀ این‌ها می‌تواند سخن را شیرین تر و دلپذیرتر کند.
چند مثال:
۱. پیراهنی که آید از بوی یوسفم
ترسم برادران غیورش قبا کنند
تلمیح به داستان حضرت یوسف و برادران حسودش و پیراهنی که برای پدر فرستاد.
۲. شاه ترکان سخن مدعیان می شنود
شرمی از مظلمه ی خون سیاووشش باد
تلمیح به داستان سیاوش در شاهنامه.
شاه ترکان ( افراسیاب ) به گفتار سخن چینان که ادعای دوستی با وی دارند گوش فرا می دهد و کشتن سیاوش را مباح و روا می شمارد . از ستمی که بر سیاوش رفته باید حیا کند .
۳. گر مرید راه عشقی فکر بدنامی مکن
شیخ صنعان خرقه رهن خانه خمّار داشت
تلمیح به داستان شیخ صنعان (در منطق الطیر عطار نیشابوری)
تلمیح در روزگار ما
در روزگار ما به دلیل رواج ادبیات داستانی ( رمان، داستان کوتاه، فیلم نامه، نمایشنامه و …) و همچنین آشنایی شاعران با مسائل و مقولاتی از دیگر فرهنگ ها، مایه های تلمیحی شعر امروز رنگ و رویی دیگر گرفته است؛ مثلا شاعری قهرمانان و یا رویدادهای داستان و رمانی را یا فیلم و نمایشنامه ای را زمینه تلمیح سازی خود می سازد و دیگری از قهرمانان یا رویدادهای انقلاب امروزی مایه می گیرد و دیگری تلمیح آوری خود را بر پایه سخن نویسنده ای یا شاعری یا سیاستمداری امروزی بنا می نهد و … (هنر سخن آرایی، سید محمد راستگو، ص ۲۹۷-۳۰۱)
مثال برای این گونه تلمیح:
زمانه خالی از اسطوره ها ماند
زمین در حسرت یک پوریا ماند
اشاره به پهلوان محمود خوارزمی مشهور به پوریای ولی
بیا در حسرت یک گل بگرییم
کمی با یاد داش آکل بگرییم
اشاره به قهرمان داستان مشهور صادق هدایت به نام داش آکل
کجایند آن همه مردان کجایند
خدایا قیصر و فرمان کجایند
اشاره به قیصر و فرمان دو قهرمان فیلم قیصر از ساخته های مسعود کیمیایی
