واج آرایی (نغمه حروف)

واج آرایی (نغمه حروف)

(در درس سوم فارسی پایه هشتم با این مبحث آشنا می شوید)

تعریف واج آرایی:

واج آرایی یعنی آرایش موزیکی سخن از راه تکرار بجا و هنرمندانه ی یک یا چند واج. این تکرار باعث گوش نوازی و افزایش موسیقی متن می شود. ( محمد راستگو، هنر سخن آرایی، ۱۳۸۲ ، ص ۱۲)

یکی از عناصر زیبایی کلام ، کاربرد تکرار است. تکرار گونه های مختلفی دارد، گاهی ممکن است در متن یا شعری یک جمله، عبارت یا کلمه تکرار شودو گاهی این تکرار در سطح واج ها هست. یعنی یک یا چند واج تکرار شوند که در این صورت ما با واج آرایی مواجه هستیم.

واج آرایی( نغمه حروف، هماوایی)

واج چیست؟

واج کوچکترین واحد سخن است که تنها صوت دارد اما معنا ندارد و در عین حال سبب تمایز معنایی می شود. (وحیدیان کامیار، دستور زبان فارسی، ۱۳۸۶، ص۷)در زبان فارسی ۲۹ واج داریم: ۲۳ صامت و ۶ مصوت.

صامت ها: ء، ب، پ، (ت،ط)، (ث،س، ص)، ج، چ، (ح،ه)، خ، د، (ذ،ز،ض،ظ)، ر، ش ،ع، (غ،ق)، ف، ک، گ، ل، م، ن ،و ،ی  .

مصوت ها : -َ (فتحه)، -ِ(کسره)، -ُ(ضمه)، آ، او، ای.

به زبان ساده: تکرار حرف یا صدا در متن را واج آرایی یا نغمه حروف می گویند.

نمونه هایی از واج آرایی:

مثال:

تکرار واج«س»:
ندانم از چه سبب رنگ آشنایی نیست
سهی قدان سیه چشم ماه سیما را

یا این بیت:

رشته ی تسبیح اگر بگسست معذورم بدار
دستم اندر ساعد ساقی سیمین ساق بود

یا:

سنبل و سوسن و سمن هر سوی؛
سور گل‌ها به ساز و سامان است

تکرار واج«ش» در این بیت حافظ:

فغان کاین لولیان شوخ شیرین کار شهرآشوب
چنان بردند صبر از دل که ترکان خوان یغما را

یا این بیت سعدی:

شب است و شاهد و شمع و شراب و شیرینی
غنیمت است چنین شی که دوستان بینی

یا این بیت از سهیل محمودی (شاعر معاصر):

دلم شکسته‌تر از شیشه‌های شهر شماست
شکسته باد کسی کاین چنینمان می خواست

تکرار واج«م» در این بیت حافظ:

چو پرده دار به شمشیر می زند همه را
کسی مقیم حریم حرم نخواهد ماند

گاهی واج آرایی با تکرار یک مصوت بلند ایجاد می شود.
تکرار واج «آ»:

من که شب‌ها ره تقوا زده‌ام با دف و چنگ
این زمان سر به ره آرم چه حکایت باشد (حافظ)

یا:

جهان فانی و باقی فدای عارض ساقی
که سلطانی عالم را طفیل عشق می‌بینم(حافظ)

و گاهی واج آرایی با تکرار مصوت کوتاه شکل می گیرد.

تکرار مصوت کوتاه -ِ (کسره):

چیست این سقفِ بلندِ ساده یِ بسیار نقش
زین معما هیچ دانا در جهان آگاه نیست(حافظ)

یا -ُ (ضمه):

دین و دل و حسن و هنر و دولت و دانش
چندان که نگه می کنمت هر ششی ای عشق

و مثال های فراوان دیگر.