درس چهاردهم: یاد حسین (ع)
یاد حسین (ع)
بیت اول:
شد چنان از تَف دل، کام سخنور، تشنه
که ردیف سخنش آمده یک سر، تشنه
معنی واژه: تف: حرارت و گرما / کام: دهان / سخنور: شاعر
دانش ادبی: دل، کام، سر: مراعات نظیر/ سخنور، یک سر: قافیه / تشنه: ردیف
معنی بیت: از شدّت گرمای دل، چنان دهان شاعر، تشنه گشت که تمام ردیف شعرش واژۀ « تشنه» شد.
بیت دوم:
خشک گردید هم از دود دل و دیده، دوات
خامه با سوز، رقم کرد به دفتر تشنه
معنی واژه : دود دل: آه دل / دیده: چشم / دوات : جوهر، مرکّب / خامه: قلم / رقم کرد: نوشت
دانش ادبی: با سوز رقم کردن خامه: تشخیص / دوات، خامه، دفتر، رقم کردن: مراعات نظیر / مصراع اول: واج آرایی حرف «د» دارد.
معنی بیت: از شدّت غم دل و اندوه فراوان، دوات خشک شد، قلم به جای جوهر با اشک و آه خود، تشنگی را بر دفتر نوشت.
بیت سوم:
آه و افسوس از آن روز که در دشت بلا
بود آن خسرو بی لشکر و یاور تشنه
معنی واژه: دشت بلا: کربلا / خسرو: پادشاه
دانش ادبی: مصراع دوم تلمیح و اشاره ای دارد به واقعۀ کربلا / دشت بلا: اضافۀ تشبیهی / خسرو: منظور،امام حسین(ع)
معنی بیت: آه و افسوس از آن روزی که امام حسین(ع) در روز عاشورا در سرزمین پر از رنج و بلا ( کربلا) بدون لشکر و بدون یاور تشنه کام بود.
بیت چهارم:
با لب خشک و دل سوخته و دیدۀ تر
غرقۀ بحر بلا بود در آن بر تشنه
معنی واژه: دیدۀ تر:چشم اشک آلود / غرقه: غرق شده، گرفتار / بحر: دریا / بر: بیابان، خشکی
دانش ادبی: لب، دل و دیده : مراعات نظیر / تر و خشک: تضاد/ بر و بحر: تضاد / بر و بحر: جناس/ بحر بلا: اضافۀ تشبیهی ( بلا به بحر تشبیه شده است.)
معنی بیت: آن امام تشنه لب در حالی که لب هایش از تشنگی خشک و دلش پر از رنج و چشمانش گریان بود، در آن بیابان خشک ،لب تشنه بود.
بیت پنجم:
همچو ماهی که فتد زآب برون، آل نبی
می تپیدی دلشان ، سوخته در بر تشنه
معنی واژه : فتد: بیفتد / برون: بیرون / آل نبی: خاندان پیامبر(ص) / بر: سینه
دانش ادبی: همچو ماهی: تشبیه (آل نبی به ماهی تشنه تشبیه شده اند)./ ماهی، آب : مراعات نظیر / تلمیح و اشاره به واقعۀ کربلا
معنی بیت: دل سوختۀ خاندان پیامبر(ص) مانند ماهی که از آب بیرون افتاده باشد، در سینه می تپید.
بیت ششم:
آل احمد همه عطشان ز بزرگ و کوچک
نسل حیدر همه از اکبر و اصغر تشنه
معنی واژه: عطشان: تشنه / حیدر: لقب حضرت علی(ع) / اکبر: بزرگ تر(علی اکبر)/ اصغر: کوچک تر (علی اصغر)
دانش ادبی: بزرگ و کوچک: تضاد / اکبر، اصغر، حیدر، احمد: مراعات نظیر / اکبر، اصغر: تضاد / تلمیح به واقعۀ کربلا
معنی بیت:خاندان پیامبر(ص) و فرزندان حضرت علی(ع) از بزرگ تا کوچک همگی تشنه لب بودند.
بیت هفتم:
تشنه لب کشته شود در لب شط از چه گناه
آن که سیراب کند در لب کوثر تشنه
معنی واژه : شط: رود بزرگ / کوثر: چشمه ای در بهشت
دانش ادبی: تشنه، سیراب: تضاد و مراعات نظیر/ لب: (جزئی از بدن)، لب(کنار و ساحل): جناس / تشنه، لب : تکرار
معنی بیت:آن کسی که در بهشت همه تشنگان را از آب کوثر،سیراب می کند به کدامین گناه باید در کنار آب فرات در حالی که تشنه است ،کشته شود؟
بیت هشتم:
برد عباس جوان، ره چو سوی آب فرات
ماند بر یاد حسین تا صف محشر تشنه
معنی واژه: ره: راه / محشر: جای گرد آمدن در روز قیامت
دانش ادبی: عباس، فرات، امام حسین(ع): مراعات نظیر/ تلمیح به واقعۀ کربلا
معنی بیت:وقتی که حضرت عباس جوان به آب فرات رسید به یاد تشنگی امام حسین (ع) آب ننوشید و تا روزقیامت تشنه ماند.
بیت نهم:
گشت ازکلک «فدایی» چو دلش دود بلند
بر ورق کرد رقم، بس که مکرّر تشنه
معنی واژه: کلک:قلم / رقم کرد: نوشت / مکرّر: پشت سر هم
دانش ادبی: فدایی: تخلص / کلک، ورق، رقم کرد: مراعات نظیر/دود: منظور آه و ناله است. / مصراع دوم: واج آرایی حرف «ر»
معنی بیت: از قلم فدایی مانند دل سوخته اش، دود بلند شد از بس که در صفحه های کاغذ کلمه تشنه را نوشت.
میرزا محمود
میرزا محمود، شاعر مرثیه سرای بزرگ عاشورایی در عصر قاجار است که واقعۀ کربلا را بر پایۀ اسناد معتبر تاریخی به نظم در آورده است. بخش نخست دیوان شعر او (مقتل منظوم) در قالب ترکیب بند که حدود ۴۲۰۰ بیت دارد. بخش دوم نزدیک به سه هزار بیت است که در قالب های گوناگون به بیان مفاهیم ادبیات عاشورایی پرداخته است. شعر
«یاد حسین(ع)» گزینشی از قصیده ای بلند و شکوهمند است که از طولانی ترین قصاید استوار عاشورایی به شمار می آید. کلیّات سروده های وی با عنوان «سوگنامۀ عاشورایی»یا «مقتل منظوم فدایی» اوّلین بار در سال ۱۳۸۸ به چاپ رسید.
