درس ۸ هشتم: آزادگی

درس آزادگی

لحن: لحن روایی
قالب شعر: مثنوی
شعر این درس، به شیوه داستانی خوانده می شود. خواندن این گونه متن ها معمولا با آهنگ نرم و کشش آوایی همراه است. بنابراین لحن خواننده آن باید به گونه ای باشد که میل و رغبت شنونده را به شنیدن ادامه آن برانگیزاند و شوقی همراه با انتظار در ذهن و روح پدید آورد.
موضوع: سراینده با استفاده از روش (فن) مناظره به بیان نکته های اخلاقی می پردازد. او معتقد است که آزادگی یعنی؛ زیر بار منت دیگران نرفتن، بالاترین نعمت الهی برای بندگان است. به همین منظور، دو شخصیت داستان؛ پیر خارکش و جوان را در فضا، مکان و زمانی نامعلوم به گفت و گو در می آورد و در نهایت پیر خارکش بر جوان برتری می یابد. شعر آزادگی، در قالب مثنوی است و به روایت حکایتی کوتاه می پردازد. پس بنا به نوع شخصیت و سخن او باید با حالتی پند آمیز، نقل قول یا غرور و تحقیر خوانده شود.
مناظره: در ادبیات، شعر یا نثری است که در آن دو چیز یا دو کس در مقابل هم قرار می گیرند و بر سر موضوعی با هم بحث و گفت و گو می کنند؛ البته گفت و گوی آنها دوستانه نیست. معمولا کسی (چیزی) که در ظاهر قوی تر است، به کسی (چیزی) که در ظاهر ضعیف تر است طعنه و گوشه و کنایه می زند و شخص به ظاهر ضعيف جواب دندان شکنی به شخص به ظاهر قوی می دهد و پیروز مناظره می شود.

معنی شعر آزادگی

بیت۱: خارکش پیری با دلق دشت
پشته ای خار همی برد به پشت
واژه های مهم: دلق درشت: لباس پشمی خشن و فقیرانه/ پشته: توده، کوله بار / همی برد: در گذشته به جای «می برد» به کار می رفته است. (=ماضی استمراری)
نکته های ادبی: خارکش، پشته خار: مراعات نظیر / واج آرایی: «ش»
دانش زبانی: پیر، صفتی است که جانشین موصوف شده؛ یعنی انسان پیری که خارکش است و ترکیب خارکش پیری یک ترکیب وصفی مقلوب است/ دلق درشت: ترکیب وصفی
معنی بیت: پیر مرد خارکشی که لباس پشمی کهنه ای پوشیده بود، توده ای خار را روی پشتش حمل می کرد

بیت۲: لنگ لنگان قدمی برمی داشت
هرقدم دانه شکری می‌کاشت
واژه های مهم: لنگ لنگان: آهسته آهسته
نکته های ادبی: دانه شکری؛ اضافه تشبیهی (ترکیب اضافی است که در آن «شکر» به «دانه» تشبیه شده) / بین واژه های لنگ لنگان، قدم و برمی‌داشت آرایه مراعات نظیر وجود دارد و همچنین بین دانه و کاشتن.
دانش زبانی: قدمی و دانه: هر دو نقش مفعول دارند / لنگ لنگان: قيد حالت
معنی بیت: پیرمرد خارکش، آهسته آهسته راه می رفت و هر قدمی که بر می داشت خدا را شکر می کرد.

بیت۳: کای فرازنده این چرخ بلند
وای نوازنده دل های نژند
واژه های مهم: کای: مخفف «که ای»/ فرازنده: آفریننده، بلند کننده، بر پا دارنده / چرخ بلند: آسمان / نوازنده: محبت کننده، مهربان، نوازشگر / دل های نژند: انسان های غمگین
نکته های ادبی: واج آرایی حرف (ن)/ منظور از چرخ بلند، آسمان است
دانش زبانی: چرخ بلند: ترکیب وصفی / دل های نژند؛ ترکیب وصفی / فرازنده و نوازنده: صفت فاعلی (منظور خداوند)
معنی بیت: پیرمرد با خود می گفت: ای خدایی که آسمان را برافراشته‌ای (ای آفریننده این آسمان) با عظمت و ای مهربانی کننده به انسان های غمگین
* این بیت با بیت بعد موقوف المعانی (وابسته معنا) است؛ یعنی باید با هم معنا شوند تا معنی کامل شود

بیت۴: کنم از جیب نظر تا دامن
چه عزیزی که نکردی با من
واژه های مهم: جيب: يقه، در اینجا بالا/ دامن، پایین لباس، در اینجا پایین / عزیزی: عزت، گرامی/ نظر: نگاه / جیب تا دامن: منظور تمام وجود/ «جيب»، «دامن»، «من»: هر سه متمم هستند
نكتة ادبی: جیب و دامن مراعات نظیر.
معنی بیت: از سر تا پای خودم را که نگاه می کنم، می بینم که چقدر به من عزت و سربلندی داده ای.

بیت۵: در دولت به رخم بگشادی
تاج عزت به سرم بنهادی
واژه های مهم: دولت: اقبال و بخت / رخ: چهره / عزت: سربلندی / رخ، سر: هر دو متمم هستند.
نکته های ادبی در دولت گشودن کنایه از به خوشبختی رسیدن / تاج عزت: اضافه تشبیهی (ترکیب اضافی است که در آن، عزت به تاج تشبیه شده)/ تاج و سر: مراعات نظیر / رخ و سر؛ مراعات نظیر.
معنی بیت، در خوشبختی را به روی من باز کرده ای (مرا خوشبخت کرده ای) و تاجی از عزت بر سرم گذاشته ای (به من عزت و سربلندی داده ای)

بیت۶: حد من نیست ثنایت گفتن
گوهر شکر عطایت سفتن
واژه های مهم: ثنا: ستایش کردن / عطا: بخشش | سفتن: سوراخ کردن
نکته های ادبی: گوهر شکر عطایت سفتن: کنایه از سپاسگزاری / گوهر شکر: اضافه تشبیهی (ترکیب اضافی است که در آن، «شکر» به «گوهر» تشبیه شده است)
دانش زبانی: بیت دو قافیه دارد: ثنايت با عطایت و گفتن با سفتن هم قافیه هستند.
معنی بیت: من در حد و اندازه ای نیستم که تو را ستایش کنم و نمی توانم تو را شکر بگویم؛ زیرا توانایی ستایش و شکر همه بخشش های تو را ندارم.

بیت۷: نوجوانی به جوانی مغرور
رخش پندار همی راند ز دور
واژه های مهم: رخش: اسم اسب رستم در اینجا اسب / پندار: فکر و خیال / جوانی، دور: هر دو متمم هستند.
نکته های ادبی: نوجوانی و جوانی: مراعات نظیر / رخش پندار: اضافه تشبیهی (ترکیب اضافی است که در آن، خیال و پندار به اسب تشبیه شده است).
دانش زبانی: همی راند: می‌راند، ماضی استمراری (ویژگی سبکی)
معنی بیت: نوجوانی که به جوانی خود مغرور و فریفته بود؛ سوار بر اسب خیال باطل بود و پیش می راند.

بیت۸: آمد آن شکرگزاریش به گوش
گفت کای پیر خرف گشته خموش
واژه های مهم: خرف: کم عقل / خموش: ساکت شو
نکته ادبی: واج آرایی: «ش»
دانش زبانی؛ پیر خرف گشته؛ ترکیب وصفی / شکر گزاریش: شکر گزاری او (یک ترکیب اضافی است و ش» مضاف اليه است). / خموش: مخفف «خاموش»
معنی بیت: نوجوان، صدای شکر گزاری پیرمرد را که شنید، رو به پیرمرد کرد و گفت: «ای پیرمرد کم عقل، ساکت شو»

بیت۹: خار بر پشت، زنی زین سان گام
دولتت چیست؟ عزیزیت کدام؟
واژه های مهم: زنی… گام: راه می‌روی / زین سان: این طوری (با حالت تحقیر) / دولت: به معنای خوشبختی که امروزه به معنای هیئت اداره کننده کشور است.
معنی بیت: تو که این گونه (لنگان لنگان) قدم برمی‌داری و خار حمل می کنی، بخت و اقبال تو چیست؟ عزت تو کدام است؟ یعنی تو اقبال (خوشبختی) و عزتی نداری

بیت۱۰: عزت از خواری نشناخته ای
عمر در خارکشی باخته ای
واژه های مهم: عزت، سربلندی / خواری: پستی، سبکی، ذلیل بودن / باخته ای: از دست داده ای.
نکته های ادبی: عزت و خواری: تضاد/ عمر در کاری باختن: کنایه از عمر را هدر دادن برای کاری
دانش زبانی: عزت و عمر: مفعول / خواری: متمم | خارکشی؛ متمم
معنی بیت: تو فرق سربلندی و خواری را نفهمیده ای و عمرت را در راه خار کشی (حمل کردن خارها) هدر داده ای

بیت۱۱: پیر گفتا که چه عزت زین به؟
که نی ام بردر تو بالین نه
واژه های مهم: گفتا: به او پاسخ داد / زین: از این / به: بهتر است / نی ام: نیستم/ بالين: بستر، رختخواب.
نكتة ادبی: بالین نه: کنایه از نیازمند و محتاج.
معنی بیت: پیرمرد پاسخ داد: «چه عزتی از این بالاتر که بر در خانه تو گدایی نمی کنم.» (به تو نیازمند نیستم).

بیت۱۲: کای فلان چاشت بده یا شامم
نان و آبی که خورم و آشامم
واژه های مهم: فلان: فلانی، برای اشاره به شخص غير معلوم استفاده می شود. / چاشت: یک قسمت از چهار قسمت روز که در آن چیزی بخورند، میان وعده صبح، در اینجا صبحانه
نکته های ادبی: چاشت و شام: مراعات نظیر / نان و آب: منظور خوراک / نان و آب: مراعات نظیر / خوردن و آشامیدن؛ مراعات نظیر.
دانش زبانی: فلان: منادا/ بده: فعل امر / «م» در شامم: (شام را به من بده) متمم است/ خورم: بخورم (مضارع التزامی) / آشامم: بیاشامم (مضارع التزامی) / چاشت، شام، نان، آب؛ همگی مفعول هستند
معنی بیت: {نمی گویم} که فلانی به من صبحانه یا شام بده و نانی بده که بخورم یا آبی بده تا بیاشامم.

بیت۱۳: شکر گویم که مرا خوار نساخت
به خسی چون تو گرفتار نساخت
واژه های مهم: خس: خاشاک، انسان پست / نساخت: نکرد/ خوار: ذلیل
نکته های ادبی: خسی چون تو: تشبيه دارد ( نوجوان به خس و خاشاک تشبیه شده).
معنی بیت: خدا را شکر می گویم که مرا خوار و ذلیل نکرد و به انسان پستی مثل تو گرفتار نکرد (مرا به آدم پستی مثل تو نیازمند نکرد)

بیت۱۴: داد با این همه افتادگی ام
عز آزادی و آزادگی ام
واژه های مهم، افتادگی: تواضع و فروتنی در اینجا به معنای ناتوانی جسمی و بیچارگی است/ عز: عزت، سربلندی
معنی بیت: {خداوند را شکر می گویم که} با این همه ناتوانی جسمی و بیچارگی که دارم، به من عزت آزادی و بی نیازی بخشیده است.

نورالدين عبدالرحمن جامی: بزرگ ترین شاعر و نویسنده ی عارف قرن نهم هجری قمری و اهل خراسان است. وی در شهرهای هرات و سمرقند به کسب علم و ادب پرداخت و در علوم ادبی، دینی و تاریخی به کمال رسید. پس از آن به عرفان روی آورد و از عارفان بزرگ گردید. وی به مناسبت محل تولد خویش (جام) و نیز به سبب دوستداری شیخ الاسلام احمد جام، «جامی» تخلص می کرد. جامی در آثار خود از دو شاعر بزرگ و نامی پیروی کرده است: کتاب بهارستان را به پیروی از سبک نگارش گلستان سعدی به نظم و نثر نوشته است. کتاب هفت اورنگ را که شامل هفت مثنوى است به تقلید از پنج گنج حکیم نظامی، در قالب مثنوی سروده است. دیگر آثار جامی عبارتند از: دیوان اشعار و کتاب نفحات الانس (به نثر) که درباره حالات و وقایع زندگی عارفان بزرگ نوشته شده است.